HİSSE SENETLERİ PİYASASI

- İkincil Piyasa: Menkul kıymetleri ihraçtan (menkul kıymeti çıkartan şirket tarafından yapılan satıştan) alanlar, bunları tekrar paraya çevirmek istediklerinde hisse senetlerinde hiçbir zaman, tahvillerde ise vadeden önce bunları ihraç eden kuruluşa müracaat edemezler. İkincil piyasa bu durumdaki menkul kıymetlerin paraya çevrilmesini sağlayan piyasadır ve menkul kıymet borsaları bu tür piyasalara en iyi örnektir. İkincil piyasada el değiştiren menkul kıymetlerden sağlanan fonların bunları çıkaran şirketle bir ilgisi yoktur. İkincil piyasa, menkul kıymetlerin likiditesini artırarak birincil piyasaya talep yaratmakta ve gelişmesini sağlamaktadır.

Hisse Senetleri Piyasasında Pazarlar ve Seans Saatleri: İMKB Hisse Senetleri Piyasasında aşağıda belirtilen beş pazar bulunmaktadır.

1- Ulusal Pazar
2- İkinci Ulusal Pazar
3- Yeni Ekonomi Pazarı
4- Gözaltı Pazarı
5- Fon Pazarı

Ayrıca Hisse Senetleri Piyasası bünyesinde toptan satış işlemleri, birincil piyasa işlemleri, Resmî müzayede ve temerrüt işlemleri de yapılmakta; rüçhan hakkı kuponları için de kuponları satılacak hisse senedinin işlem gördüğü seans süresinde ayrı pazar açılmaktadır. Bir menkul kıymetin, ilgili olduğu pazarda, işlemlerinin başlatıldığı an ile bitirildiği an arasında geçen süre “Seans” olarak adlandırılır.
Borsada işlem gören menkul kıymetler her gün belirli saatler arasında alınıp satılmaktadırlar. Bu işlem sürecine "borsa seansı" adı verilmektedir. Aynı pazarda işlem gören tüm menkul kıymetlerin seansı, aynı anda başlar ve biter.

1. Ulusal Pazar: İMKB’nin temel pazarı olan Ulusal Pazar, borsa kotunda bulunan ve asgari tedavül ölçütlerine haiz şirketlerin hisse senetlerinin güven ve istikrar içerisinde işlem gördüğü pazardır. Borsa Ulusal Pazarında, 30.03.2007 tarihi itibariyle ülkemizin önde gelen 265 kuruluşunun hisse senetleri işlem görmektedir.

2. İkinci Ulusal Pazar (Kot Dışı Pazar): İkinci Ulusal Pazarın amacı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği’ndeki kotasyon koşullarını sağlayamayan şirketler ile gelişme ve büyüme potansiyeli taşıyan küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ) sermaye piyasalarından kaynak temin etmelerine olanak sağlamak; söz konusu şirketlerden Borsa Yönetim Kurulunca Borsada işlem görmesi uygun görülenlerin hisse senetlerine likidite sağlamak ve bu hisse senetlerinin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir piyasada rekabet koşulları içinde oluşmasını temin etmektir. Ulusal Pazarda işlem görme ve takas esasları, İkinci Ulusal Pazar için de geçerlidir. İşlem görecek hisse senetleri ve pazara kabul şartları, başvuru, İkinci Ulusal Pazardan çıkarılma ve İkinci Ulusal Pazarda işlem gören hisse senetlerinin Ulusal Pazara geçişlerinde aranan tedavül ölçütlerine uygun olarak işlem yapılır.

3. Yeni Ekonomi Pazarı: İMKB'de "Yeni Ekonomi Pazarı" (YEP)’nın oluşturulmasındaki amaç telekomünikasyon, bilişim, elektronik, internet, bilgisayar üretim, yazılım ve donanım, medya veya Borsa Yönetim Kurulunca kabul edilecek benzeri alanlarda faaliyet gösteren teknoloji şirketlerinin sermaye piyasasından kaynak elde etmelerini sağlamak ve söz konusu şirketlerin hisse senetlerinin Borsada güven ve şeffaflık ortamında organize ikincil piyasada işlem görmesini temin etmektir. Ulusal Pazarda işlem görme ve takas esasları Yeni Ekonomi Pazarı için de geçerlidir.

4. Gözaltı Pazarı:
Gözaltı Pazarının (GP) kuruluş amacı,
- Hisse senetleri borsada işlem gören şirketler veya hisse senetleri işlemleri ile ilgili olarak olağan dışı durumların ortaya çıkması
- Hisse senetleri Borsada işlem gören şirketler tarafından kamunun zamanında, tam ve sürekli olarak aydınlatılmasına ve mevcut düzenlemelere uyum konusuna gerekli özenin gösterilmemesi
- Yatırımcıların haklarının korunması ve kamu yararı gereği hisse senetlerinin borsa kotundan veya işlem gördüğü pazardan geçici ya da sürekli çıkarılması sonucunu doğurabilecek gelişmelerin oluşması nedeniyle şirketlerin izleme ve inceleme kapsamına alınması durumlarında sürekli gözetim, denetim ve izleme ortamında yatırımcıların devamlı ve zamanında bilgilendirilmesini sağlayacak önlemlerin alınması
- Alınan önlemler doğrultusunda hisse senetlerinin İMKB bünyesinde işlem görebileceği organize bir pazar oluşturmak
- Söz konusu şirketlerin hisse senetlerine yatırım yapmış tasarruf sahiplerine likidite olanağı sunmaktır.

5. Fon Pazarı: Fon Pazarında borsa yatırım fonlarının işlem görmesi esastır. Sermaye Piyasası kurulunun "Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliği"nin 37. maddesine dayanarak Borsa Yönetim Kurulunca işlem görmesi uygun bulunan A tipi yatırım fonları katılma belgeleri için de Fon Pazarı bünyesinde pazar açılabilir. Borsa Yönetim Kurulu, Fon Pazarında işlem görecek A tipi yatırım fonları katılma belgeleri için farklı emir ve işlem kuralları belirleyebilir.

Borsa Üyeleri ve Temsilcileri: Borsaya, Sermaye Piyasası Kurulu tarafından aracılık faaliyetinde bulunmak üzere yetki belgesi verilmiş olan aracı kuruluşlar (aracı kurumlar ve bankalar) üye olabilir.

Borsa üyeleri:
- SPK'dan "alım satıma aracılık yetki belgesi" almış olan aracı kurumlar
- Bankalar Kanunu'na göre Türkiye'de faaliyette bulunan ve SPK'dan yetki belgesi almış olan bankalar borsa üyesi sayılır.
- Borsada kurulan pazar ve piyasalarda işlem yapacak aracı kuruluşların borsadan üyelik belgesi alması zorunludur.
- Borsaya üyelik başvurusu Yönetim Kurulunca kabul edilen üyelere, borsa üyelik belgesi verilir.
- Borsa üyelik belgesinde üyenin hangi pazar ve piyasalarda işlem yapmaya yetkili olduğu ve borsa tarafından talep edilen diğer bilgiler yer alır.
- Borsada sadece borsa üyeleri işlem yapabilir.
- Borsada alım satım yapmak isteyen yatırımcılar, emirlerini borsa üyeleri aracılığıyla borsaya iletir.
- Borsa üyeleri, borsada üye temsilcileri tarafından temsil edilir.
- Üyeler; noterden onaylı, kuruluşu temsil yetkisini içeren temsil belgeleri düzenleyerek kendilerini borsada temsil edecek olanları borsaya bildirirler. Üye temsilcisi olarak bağlı bulunduğu kurum adına işlem yapacak kişilerin, yönetmelikte belirlenen şartları sağlaması ve borsa tarafından düzenlenen sertifika programlarında başarılı olması gerekir.

İMKB'nin Hisse Senetleri Piyasasında işlem yapma yetkisine sahip olan her üyenin üç harften oluşan bir "üye kodu" vardır. Üye temsilcileri, kendi bilgisayarlarından emir gönderirken sistem tarafından üye temsilcilerinin bağlı bulunduğu kurumun üye kodu sisteme emirle birlikte gönderilir.

Üye Temsilcileri ve Nitelikleri:
- Üye temsilcisi; borsa işlemlerinde veya takas ve saklama işlemlerinde temsil edebilen ve kendisine temsil ettiği borsa üyesi adına bildirimde bulunulabilen, imza yetkisine sahip kişidir.
- Temsilci yardımcısı; üye temsilcisine işlemlerinde yardım eden ve imza yetkisine sahip olmayan kişidir. Temsilci ve yardımcılarının tefrik edilebilmeleri (ayırt edebilmeleri) için Yönetim Kurulu gerekli tedbirleri alır.
- Üye temsilci ve temsilci yardımcılarının, bir yükseköğrenim kurumundan mezun olmaları ve borsa tarafından yapılacak inceleme sonucu tecrübe, bilgi ve ahlak bakımından yeterli oldukları izleniminin edinilmiş olması gerekir.
- Üye temsilcilerinin, her bir pazar ve piyasada işlem yapabilmesi için ilgili yönetmeliklerde belirlenen özel şartları da taşımaları gerekir.

Hisse Senetleri Piyasasında Teminat Türleri: Borsa üyeleri, borsa işlemleri dolayısıyla müşterilerine ve borsaya verebilecekleri zararlara karşılık olarak borsa tüzel kişiliği adına teminat yatırmak zorundadır. Yatırılacak teminatın miktarı, borsadaki iş hacmi dikkate alınarak borsanın teklifi üzerine Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenmektedir. Hisse Senetleri Piyasasında işlem yapan üyelerin yatırmak zorunda oldukları toplam teminat tutarı, maktu teminat, lot altı teminat, oransal teminat ya da ortalama teminat ve munzam teminat tutarlarının toplamından oluşmaktadır.

- Maktu Teminat: tüm üyeler tarafından yatırılacak sabit tutardır.
- Lot Altı Teminatı: Borsa dışı küsurat (Lot Altı) işlemleri yapmaya yetkili kuruluşların yatırmaları gereken teminattır.
- Oransal Teminat: Üçer aylık dönemlerde üyelerin Hisse Senetleri Piyasasında gerçekleştirdikleri işlemlerin günlük ortalama tutarının %5'i olarak hesaplanmakta ve dönem sonunu izleyen ay içinde tamamlanması istenmektedir. Ortalama işlem hacmi hesaplanırken özel emir ve blok emirler hesaplama dışında tutulmaktadır.
- Ortalama Teminat: Üç aylık hesaplama dönemlerinde tüm üyeler için hesaplanan oransal teminat tutarlarının basit ortalamasıdır. Bu teminat Hisse Senetleri Piyasasında ilk defa işlem yapmaya başlayacak üyelerden oransal teminat tutarı yerine tesis edilmesi istenen teminattır. Faaliyet izni alan üye, bir önceki üç aylık dönemde hesaplanan ortalama, maktu ve varsa munzam teminatı yatırdıktan sonra işlem yapmaya başlayabilir. Ortalama teminat tutarı, üyelerin bir yıl (4 dönem) boyunca tesis etmeleri gereken asgari oransal teminat tutarıdır. Bu üyelerin işlem yapmaya başlanmasını takip eden 4 dönem süresince hesaplanan oransal teminat tutarları, yatırılan ortalama teminattan daha düşük gerçekleşir ise ortalama teminat tutarı; aksi söz konusu ise oransal teminat tutarı dikkate alınır.
- Munzam Teminat: Üçer aylık dönemler içinde (1.dönem: ocak-şubat-mart; 2.dönem: nisan-mayıshaziran; 3.dönem: temmuz-ağustos-eylül; 4.dönem: ekim-kasım-aralık ayları) Hisse Senetleri Piyasası işlemleri sonucunda oluşan takas yükümlülüğünü takas tarihinden sonraki günlerde yerine getirmek suretiyle temerrüde düşen ve bu temerrütlere ilişkin savunmaları geçerli bulunmayan ya da savunma talep yazısını tebliğ tarihinden itibaren 5 iş günü içinde Borsaya göndermeyen üyeler için munzam teminat hesaplanmaktadır.

Finansal yatırım ve piyasalar